METABİLİŞSEL DÜŞÜNME NEDİR?
Üst biliş, çeşitli kaynaklarda bireyin kendi bilişsel süreçlerini kontrol edebilme ve yönlendirebilme yeterliliği; bireyin problem çözmesinde planlama, izleme ve değerlendirmenin kullanıldığı yüksek düzeyde bir yönetsel süreç; bilişsel aktivitenin anlaşılması ve kontrol edilmesi; bilişi etkileyen faktörlerin anlaşılması ve küçük modeller eşliğinde bilişin izlenip kontrol edilmesi olarak tanımlanmaktadır. Flavell, 1976 yılında çocukların ileri bellek yetenekleri konusunda yaptığı bir araştırmada ilk kez üst bellek (metamemory) terimini kullanmış ve bu kavramı literatüre kazandırmıştır.
Flavell (1979) üst bilişsel bilgiyi
(metacognitive knowledge); yordam bilgisi, bildirimsel bilgi ve her ikisi
(duruma dayalı bilgi) olmak üzere üçe ayırmıştır. Üst bilişsel bilginin bu üç
aşaması, aşağıda açıklanmıştır.
1.Yordam Bilgisi: Bir işin ya da görevin
başarıyla nasıl sonuçlandırılacağını; nasıl yapılacağını bilmektir. Bir üçgenin
alanının nasıl hesaplanacağını bilmek, yordam bilgisine örnek olarak
verilebilir. Ancak unutulmamalıdır ki yordam bilgisi bir işi yapmayı değil,
sadece işin nasıl yapılacağını bilmeyi ifade eder.
2.Bildirimsel Bilgi: Bildirimsel bilgi ise
bireyin söz konusu işi ya da görevi kendisinin yapıp yapamayacağını bilmesini
ifade eder. Bildirimsel bilgi, bireyin kendi sahip olduğu yeterlilikler
hakkındaki bilgisidir. Örneğin bir matematik problemini çözmek için belirli bir
stratejiyi uygulayıp uygulayamayacağını; bir üçgenin alanını hesaplayıp
hesaplayamayacağını bilmek.
3.Duruma Dayalı Bilgi: Bireyin karşılaştığı
bir durumda hangi bilgiyi işlevsel olarak kullanabileceğini bilmesini; diğer
bir deyişle hangi durumda ne yapacağını bilmesini gerektirir. Bireyin, yordam
bilgisi ve bildirimsel bilginin her ikisine birden sahip olmasını da
beraberinde getirir. Yani duruma bağlı bilgide bireyin, bir işin hem nasıl
yapılacağını, hem kendisinin yapıp yapamayacağını hem de hangi durumda ne
yapacağını bilmesi gerekir. Üst bilişsel bilginin bu düzeyi Flavell (1979)
tarafından yordam bilgisi ve bildirimsel bilginin ikisinin birden bulunduğu
(both declarative and procedural knowledge) bir düzey olarak adlandırılmıştır.
Diğer yandan Flavell (1979), bu yapıyı daha detaylı
açıklayabilmek için üst bilişsel bilgiyi etkileyen bazı değişkenler de
belirlemiştir. Bunlar: Birey değişkenleri, görev değişkenleri ve strateji
değişkenleri şeklinde sınıflandırılmıştır. Kendi içlerinde de alt kategorilere
ayrılan bu yapı, aşağıda ayrıntılı biçimde açıklanmıştır:
A)Birey Değişkenleri:
•Birey içi: Kişilerin kendileriyle ilgili sahip oldukları
bilgiyi tanımlar. Örneğin, bir şahıs hatırlama bakımından kendisinin
diğerlerinden daha kabiliyetli olduğunu hissedebilir.
•Bireyler arası: Kişinin diğerlerinin becerileri hakkında sahip
olduğu bilgiyi tanımlar. Örneğin bir talebe sınıftaki bir dostunun diğer
talebelere nazaran matematiğe daha eğilimli olduğunu düşünebilir.
•Bilişsel genellemeler: Bilişsel genellemeler (ya da
evrenseller) alt kategorisi, tüm insanların sahip olduğu bilişsel özellikler
hakkındaki bilgidir.
B)Görev Değişkenleri: (Task Variables) Bireyin,
karşılaştığı durumun doğası ve belirli bir işin (görevin) gerektirdikleri
hakkında sahip olduğu bilgiyi göstermektedir. Karşılaşılan durumun doğası;
bilginin niteliği, niceliği ve kişinin bir bilgiyi işleme becerisi hakkında
sahip olduğu bilgiyi ifade eder. Uzun ve karmaşık cümleleri hatırlamanın zor
olduğunu bilmek, buna misal verilebilir.
C)Strateji Değişkenleri: (Strategy Variables) Bireyin,
bir problemi halletmekte ya da bir rolü yerine getirmekte kullanabileceği
stratejiler hakkındaki bilgisidir. Bu değişken mesela bir telefon numarasını
ezberlemek için kullanılan ya da müracaatlar stratejilerde gözlenebilir: Bir
kişi çoğu zaman numarayı yazar, daha sonra yineler ya da numarayı hatırlaması
daha basit parçalara böler.
ÜST BİLİŞ DAVRANIŞLARI GELİŞTİRMEK İÇİN STRATEJİLER
1. Ne bildiğini ve ne bilmediğini
belirlemek
2. Düşündükleri hakkında konuşmak
3. Düşünme günlüğü tutma
4. Planlama ve öz düzenleme
5. Düşünme sürecinden bilgi edinmek
6. Öz değerlendirme
ÜSTBİLİŞİN ÖĞRETİMİ
Üst bilişin öğretimi, bireyin kendi bilişsel süreçlerinin nasıl
işlemiş olduğunu anladığında; bu süreçleri denetleyebileceği ve daha nitelikli
bir öğrenme için bu süreçleri tekrardan düzenleyerek daha etkili
kullanabileceği varsayımına dayanmaktadır. Üst biliş, bireyin kendi zihinsel
etkinlikleri üzerinde tahmin etme, plan yapma, izleme ve değerlendirme gibi
kabiliyetlerini kapsar (Brown, 1980). Drmrod’a (1990) göre bu kabiliyetlere
sahip olan bir talebenin ise aşağıdaki davranışları göstermesi beklenir:
• Kendi öğrenme sürecinin, belleğinin ve hangi öğrenme
vazifelerinin tamamlanması gerektiğinin bilincinde olması,
• Hangi öğrenme tekniğinin etkili, hangilerinin etkisiz olduğunu
bilmesi,
• Karşılaştığı bir vazife için başarılı olacağını aklınızdan
geçirdiği bir yaklaşım planlaması,
• Öğrenme stratejilerini etkili biçimde kullanımı,
• O anki öğrenme durumunu seyredebilmesi, bilgiyi başarılı bir
biçimde öğrenip öğrenmemiş olduğunu bilmesi,
• Daha
önce depolanmış bilginin geri çağrılması için etkili metotları bilmesi.
