ELEŞTİREL DÜŞÜNME TEKNİĞİ
Düşünme üstüne düşünmemizi sağlayan bir “üst düşünme
becerisi" olarak kabul edilen, akıl yürütme, analiz ve değerlendirme gibi
zihinsel süreçlerden oluşan düşünme biçimine "Eleştirel Düşünme"
denir.
Eleştirel düşünme kavramı yerine kimi zaman tartışma mantığı ya
da biçim dışı (enformel) mantık terimleri de kullanılmaktadır. Eleştirel
düşünme sağduyu ve bilimsel kanıtlarla uyuşan net hükümlere varmak için somut
veya soyut konular üzerinde düşünme süreçlerini de içermektedir. Bu yönüyle
diğer bir düşünme biçimi olan yaratıcı düşünmeyi tamamlamaktadır.
Eleştirel Düşünme, ölçüte dayandığı, kendi kendini düzelttiği, bağlama
karşı duyarlı olduğu için, yargıda bulunmayı kolaylaştıran bir düşünmedir.
ELEŞTİREL DÜŞÜNME NE DEĞİLDİR?
1. Negatif bir düşünme değildir.
2. Standart bir düşünme değildir.
3. Benmerkezci değildir.
4. toplum merkezci değildir.
5. Bilimcilik değildir.
6. Problem çözme değildir.
ELEŞTİREL DÜŞÜNMENİN TEMEL UNSURLARI
1. Bilgi
2. Beceri
3. Tutum
ELEŞTİREL BİR DÜŞÜNÜ OLMAK İÇİN GEREKENLER
1. Eleştirel düşünme becerilerini bilme ve kullanma.
2. Eleştirel düşünceyi engelleyen şeyleri tanıma ve bunlardan
kaçınma.
3. Eleştirel bir düşünür olma
tutumunu benimseme.
ELEŞTİREL DÜŞÜNMEYİ ENGELLEYEN FAKTÖRLER
1. Seçici düşünme, hafıza yanıltmaları, bilgisizlik, algı
sınırlamaları, peşin fikirlilik, stres ve aşırı yorgunluk gibi fiziksel ve
duygusal sorunlardan doğan temel insani sınırlamalar.
2. Ben-merkezci (egocentric) ve grup ya da toplum-merkezci
(sociocentric) düşünme.
ELEŞTİREL DÜŞÜNCE ÖZELLİKLERİ
Geliştirilen bir argümanın, ne denli eleştirel düşünme
ürünü olduğunu anlamak için bir dizi ölçüte gereksinme bulunmaktadır. Bu
ölçütlere göre bir argümanı inceleyerek, argümanın ulaştığı sonuçların
sağlamlığının düzeyi hakkında fikir edinmek mümkündür. Eleştirel düşünceyi
eleştirel olmayan düşünceden ayırmayı sağlayan başlıca düşünce özellikleri
şunlardır:
İlgililik: Geliştirilen argüman ve
argümanı meydana getiren öğeler ele alınan konuya ilişkin olmalıdır.
Geçerlilik: Argümanı teşkil eden
önermeler sağduyu, veri, bilgi ve kanıta dayalı olarak savunulabilir ve
geçerlenebilir olmalıdır.
Açıklık Ve Anlaşılabilirlik: Argümanı meydana getiren önerme ve çıkarımlar herhangi bir
yanlış anlamaya veya anlam karmaşasına meydan vermemelidir.
Dengelilik (genişlik ve derinlik): Argümanı meydana getiren
önermelerin kapsamı ve ayrıntı düzeyi yeterli olmalıdır.
Mantıklılık: Önermeler doğru biçimde
sıralanmalı ve birbirleri ile doğru olarak ilişkilendirilmeli, argüman uygun
bir mantık silsilesi izlemelidir.
Doğruluk: Argümanın sonunda varılan
sonuçlar, argümana temel oluşturan veri, bilgi, kanıt ve varsayımlar tarafından
desteklenmelidir.
Adillik: Argüman konunun paydaşları
arasında özellikle sağduyu ve bilgi sahibi olanlarda güvenilirlik ve adalet
hissi uyandırmalıdır.
ELEŞTİREL DÜŞÜNME SÜRECİ
Eleştirel düşünme süreci beş aşamadan oluşmakta ve ele alınacak
konunun belirlenmesi ile başlamaktadır. Ardından konu ile ilgili veri, bilgi ve
kanıtlar toplanmakta; farklı argümanlar ve bakış açıları incelenmekte;
incelenen argümanların dayandığı varsayım, veri, bilgi ve kanıtlar gözden
geçirilmektedir. İkinci aşamada elde edilen bulgular üçüncü aşamada bir
değerlendirmeye tabi tutulmakta, gereksiz ya da geçersiz olanlar
ayıklanmaktadır. Kalanlar arasındaki benzerlikler ve farklılıklar saptanmakta,
bağlantılar ve ilişkiler tanımlanmaktadır. Dördüncü aşamada kalan veri, bilgi
ve kanıtlar mantıksal bir çerçeveye oturulmaktadır. Beşinci ve son aşamada ise
mantık çerçevesi içerisinde varılan sonuçlar sunulmakta; sonuçların geçerliliği
ve sağlamlığı hakkında bir yargıya varılmaktadır.
ELEŞTİREL DÜŞÜNME BECERİLERİ
Eleştirel düşünürler eleştirel düşünme süreci boyunca, ele
alınan konuyu yeterince sağlam biçimde tartışabilmek için bir dizi beceriye
gereksinme duymaktadır. Başlıca eleştirel düşünme becerileri şunlardır:
Ayıklamak: Bir argümanı oluşturmak üzere bir araya getirilmiş tümce ya da
önermelerden hangisinin geçerli olduğunu belirlemek; kalanları kullanmamak.
Bağlantılandırmak: Bir argümanı oluşturmak üzere bir araya getirilmiş tümce ya da
önermeleri doğru bağlaçları kullanarak birbirleri ile mantıksal olarak
ilişkilendirmek.
Benzetmek: Bir argümanda betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu ya da
kavramlar arasındaki benzer özelliklerin, bu benzerliklerin gücünün farkına
varmak.
Çözümlemek: Karmaşık bir konuyu uygun biçimde alt konulara bölerek konunun
daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır.
Eleştirmek: Bir argümana konu olan kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramlar
hakkında, ya da argümanı oluşturan önermeler hakkında olumlu ya da olumsuz bir
yargıya varmak.
Hipotez Oluşturmak: Ortada yeterli veri, bilgi ve kanıt yokken, bir argüman
oluşturabilmek amacı ile varsayımda bulunmak ya da açıklama önermek.
Karşılaştırmak: Bir argümana konu olan tümceler ya da argümanda betimlenen kişi,
nesne, eylem, olgu ya da kavramlar arasındaki ortak özellikleri ve
farklılıkları değerlendirmek ve belirlemek.
Kümelendirmek: Bir argümanda betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu ya da
kavramların aralarındaki benzer özellikleri saptamak; bu benzerlikleri
kullanarak onları gruplamak.
Neden-Sonuç İlişkisi Kurmak: Birbirini izleyen iki olgudan, ardılın öncülü hangi neden veya
nedenlerden izlemesi gerektiğini geçerli ve sağlam bir biçimde açıklamak.
Öngörmek: Geçmişe ya da bugüne değin veri, bilgi ve kanıtlardan yola
çıkarak gelecekte ne olacağını önceden kestirmek.
Örüntü ve istisnaları belirlemek: Bir
argümanı oluşturan kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramlarda yinelenen
özelliklerin farkına varmak ve varsa istisnaları belirlemek; istisnalardan yola
çıkarak örüntünün genelliği hakkında yargıya varmak.
Plan Yapmak: Düne ve bugüne değin veri, bilgi ve kanıtlardan yola çıkarak; ve
karşılaşılabilecek belirsizlikleri de göz önüne alarak gelecekte ne ya da neler
yapılması gerektiğine ilişkin karar vermek.
Sentezlemek: Bir argümanı oluşturan ve kimi zaman birbiri ile ilintisiz ya da
çelişkili görünen veri, bilgi, kanıt ve tümcelerden yola çıkarak genel ya da
özgün bir sonuca varmak.
Sınıflamak: Önceden belirlenmiş ölçütlere göre bir argümanda betimlenen
kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramlardan ortak özellikler gösterenleri
gruplamak.
Sıralamak: Önceden belirlenmiş bir ölçüte göre bir argümanı meydana getiren
tümceleri ya da argümanda betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramları
sıra düzensel olarak dizmek.
Tümdengelimsel (Dedüktif) Çıkarım Yapmak: Bir
genellemeden yola çıkarak, belirli bir kişi, nesne, eylem ya da olguya, veya
bunlardan oluşan bir gruba değin çıkarımda bulunmak.
Tümevarımsal (Endüktif) Çıkarım Yapmak: Gözlem,
deney ya da araştırma yolu ile toplanan veri, bilgi ve kanıtlara dayanarak bir
kişi, nesne, eylem ya da olguya, veya bunların meydana getirdiği bir gruba
değin genelleme yapmak.
Veri, Bilgi Ve
Delil Toplamak: Bir hipotezi kanıtlamak, bir konuda argüman geliştirmek ya da
geliştirilmiş bir argümanı kuşkuya olabildiğince yer bırakmayacak şekilde
desteklemek üzere, konu ile ilgili gerçekleri gözlem, ölçüm, deney ya da
araştırma yolu ile bir araya getirmek.